Türk Tarihi
Türk tarihi, günümüzdeki Türk halklar'ın ve yabancı halkların arasında zamanla erimeden önce Türk dilini konuşmuş olan Türk topluluklarının ortak tarihidir. Göktürklerden önce varolmuş Türk dili konuşan topluluklar bazı tarihçiler tarafından, Türk tabiri yerine Ön Türk tabiri ile anılır.
Türkler'in siyasi bir topluluk olarak ilk tarih sahnesine çıkmalarının Hun (Hiung-nu'lar veya Şiongnu'lar) hükümdarlığı ile olduğuna dair iddialar vardır.[1][2]. Başlangıcı hususunda tartışmalar olsa da Türklerin tarihi, dünya tarihinin önemli bir parçasıdır. Avrasya ve Kuzey Afrika'da ortaya çıkan her halkın tarihi uzaktan veya yakından Türklerin hareketlerinden etkilenmiştir. Türkler doğu kültürlerini batıya ve batı kültürlerini doğuya taşımakla da önemli bir rol oynamışlardır. Kendi dinleri Tengricilik'ten sonra benimsedikleri yabancı dinlerinde çok kez öncüsü ve savunucusu olmuş ve yayılmalarını ve gelişmelerini sağlamışlardır (Mani dini, Musevilik, Budizm, Ortodoks ve Nasturi Hristiyanlığı, İslam).
Türk Tarihinin Başlangıcı[değiştir]
Dünya üzerinde yaşayan insan topluluklarının milletleşme süreci onların avcı-toplayıclıktan çiftçi-çobancılığa geçimesi ile başlar.[3]. Türkleri oluşturacak insan topluluklarının M.Ö 6000'lerde koyun yetiştiriciliğine başladığı düşünülmektedir. [4] Bu tarih atlı göçebe Türk kültürünün başlangıcı olarak kabul edilebilir. Bu değişiklikler ile ilk Türk kültürü olan Anav kültürü ortaya çıkmıştır. Türklerin atalarının MÖ 2500 ile M.Ö. 1700 yılları arasındaki Afanasiyevo kültürü ile başlayan ve MÖ 1700 ile MÖ 1200 yılları arasındaki Andronovo Kültürüile devam ettiğini savunurlar. Bu ırkın savaşçı ve göçebe kültüre sahip olduğu, MÖ 1700 yılları sonrasında kitleler halinde Altay Dağları ile Tanrı Dağları arasındaki bölgeye yayıldığı bilinmektedir.[2] Bilinen ilk Türk devleti İskitlerdir.[4][5][6][7][8]
M.Ö. 3`üncü yüzyıl[değiştir]
Çu Devleti M.Ö 1200
- M.Ö.312: Büyük Hun Devleti'nin (Huing nu) kuruluşu ve Çin/Hiung nu arasında Kuzey Şansi Savaşı
- M.Ö.240: Bozkır halklarına karşı Çin'in duvar inşası: Çin Seddi
- M.Ö.209: Hiung nu lideri Teoman'ın ölümü ve Mete'nin Hiung-nu'ların (Hunların) lideri olması
- M.Ö.201: Kırgız halkından ilk kez söz edilmesi
M.Ö. 2`nci yüzyıl[değiştir]
- M.Ö.187: Çin'in Hiung nu üzerine Pa-i-Teng seferi
- M.Ö.177-M.Ö.165: Yue-çilerin Hiung nu'lar tarafından Kansu'dan Baktriane'ye sürülmeleri ve oradaki Helen krallığını ortadan kaldırmaları
- M.Ö.177-M.Ö.165: Hiung nu'ların Çin'e akınları
- M.Ö.138-M.Ö.126: Baktria'da Çang Kien elçiliği. Çin-İran ilişkileri
- M.Ö.2 yüzyılda:Asya Hun Devleti(Büyük Hun Devleti) yıkıldı
M.Ö. 1`nci yüzyıl[değiştir]
- M.Ö.49-M.Ö.36: Çiçi'nin Talas'a göçü (Batı Hiung-nu)
1`nci yüzyıl[değiştir]
- 48: Hiung nu'ların ikiye bölünmeleri (Kuzey Hiung-nu ve Güney Hiung-nu)
- 93: Hiung nu'ların Sien Pi'ler tarafından mağlup edilmeleri
2`nci yüzyıl[değiştir]
- Aşağı İtil'de (Hazar denizi'nin kuzeyi) Hun varlığı
3`ncü yüzyıl[değiştir]
4`ncü yüzyıl[değiştir]
- 304-351: Çin'in kuzeyinde Hiung-nu krallıkları (Han Zhao, Hou Zhao)
- 388-392: Çin'in kuzeyinde Ding ling krallığı (Wei)
- 374-375: Avrupa Hunlarının Don Nehri'ni geçişi
- 386-409: Tabgaçlar Kuzey Çin'de (Kuzey Vey)
5`inci yüzyıl[değiştir]
- 402: Rouran'ın kuruluşu (Yüan Yüan/Avarlar?)
- 407-431: Çin'in kuzeyinde Hiung-nu krallığı (Xia)
- 422: Lo-yang'ın Tabgaçlar tarafından alınışı
- 427: Romalılar ve Hunların ittifakı
- 434: Bizans ile Hunlar arasında Margos Antlaşması
- 440: Ak Hun (Eftalit) istilalarının başlaması
- 451: Attila Galya'da (bugün Fransa)
- 452: Attila'nın Roma seferi ve Papa I. Leo ile görüşmesi
- 480: Hazar denizi ile Tuna nehri arasında Ön Bulgarlar
- 480: Mazdek İsyanları'nda Sasaniler'e Ak Hunların yardım etmesi
Orta Çağ/Türkler[değiştir]
6`ncı yüzyıl[değiştir]
- 531-578: Kafkas Surları'nın İranlı Hüsrev tarafından dikilmesi
- 534: Tabgaçların (Vey Hanedanlığı) dağılması
- 552: Tu-kiu'lerin (Türküt'ler/Göktürkler) Rouran egemenliğe karşı ayaklanması. Birinci Göktürk Kağanlığı'nın kuruluşu.
- 565: Ak Hunların (Eftalitler) Göktürkler tarafından ortadan kaldırılmaları
- 582: Birinci Göktürk Kağanlığının bölünmesi
7`nci yüzyıl[değiştir]
- 619: Avarların İstanbul'u I. kuşatması.
- 626: Avarların İstanbul'u II. kuşatması.
- 626-627: Doğu Roma İmparatoru Herakleios'un Hazarlar'dan yardım istemesi
- 639: Göktürk prensi Kürşad'ın ihtilal denemesi.
- 642: Güneydoğu Avrupa'da (Karadeniz'in kuzeyi'nde) Büyük Bulgarya Hanlığı'nın bölünmesi
- 673-674: Arapların Maveraünnehir'e ulaşması ve Göktürk şehri Buhara'yı kuşatması.
- 674: Paralı Türk askerlerinin İslam topraklarında varlığı
- 680: Ön Bulgarlar Balkan'da
- 681-744: İkinci Göktürk Kağanlığı'nın kuruluşu
Bulgarların bölünmesi:
8'inci yüzyıl[değiştir]
- 720-735: Orhun Anıtlarının dikilmesi
- 744-840: Uygur Kağanlığı'nın kuruluşu
- 751: Çinlilerin Orta Asya'ya girişi, Talas Savaşı
- 755: Paralı Türk askerlerin Ngan Lu-Şan'ın Çin'deki isyanı
- 762-770: Uygurların Mani dini'ni benimsemeleri
- 780: İtil Bulgar Hanlığı'nın kuruluşu
9`ncu yüzyıl[değiştir]
- 811: Bulgar kralı Han Krum'un Bizans kralı I. Nikephoros'u öldürmesi
- 833-882: Samerra'da paralı Türk askerlerinin varlığı
- 840-924: Kırgızların Uygurlara saldırması. Uygurların güneybatıya kaçıp Sincan ve Kansu'ya yerleşmeleri.Moğolistan'da Kırgız egemenliği.
- 851-863: Aziz Kyrillos'un Hazarlara gelişi
- 864-865: Bulgar kralı I. Boris'in hıristiyanlığı kabul etmesi. Ön Bulgarların islavlaşması.
- 868-884: Türkler Mekke'de.
- 880: Raşid el-Türki'nin Yukarı Mısır seferi
- 883: Çin'deki Şatuolar
10`ncu yüzyıl[değiştir]
- Güneydoğu Avrupa'da Peçenek egemenliği
- 905: Mısır valisi İhşid
- 921: İbn Fadlan'ın henüz müslümanlaşmış İdil bulgarlarını elçi olarak ziyareti
- 923-946: Çin'in kuzeyinde Şa-t'o egemenliği (Hou Tang, Hou Jin)
- 924: Moğol Hitayların Kırgız Devletini yıkması.
- 934: Satuk Buğra Han ilk müslüman Türk Hakanı olarak tarihe geçer,
- 944-1090: Peçeneklerin ardı kesilmeyen Bizans saldırıları
- 965: Hazar başkenti'nin I. Svyatoslav tarafından alınışı
- 985: Siri Derya'da Selçuklular
- 995: Harezmşahlar'ın tek bir çatı altında birleşmeleri
- 999: Karahanlılar'ın (Uygurlar + Karluklar) Buhara'yı alışı. Karahanlıların müslümanlaşması.
11`nci yüzyıl[değiştir]
- 1016: Rus ve Bizanslıların Hazarları ortadan kaldırması.
- 1026-1090: Bizansa karşı Peçenek saldırıları.
- 1040: Selçukluların Gaznelileri yenmesi
- 1059: İsfahan'ın Selçuklular tarafından alınışı
- 1071: Malazgirt savaşı: Selçukluların Bizanslıları yenmesi.
- 1071-1076: Türklerin Antakya, Şam, Kudüs ve Mekke'ye gelişi .
- 1077: Anadolu Selçuklu Devleti'nin (ya da Rum Selçuk Devleti) kuruluşu
- 1090-1091: Peçeneklerin ve Çaka Beyin İstanbulu kuşatması.
- 1091: Kıpçakların Bizanslıların yardımına koşup Peçenekleri bozguna uğratışı.
- 1096: Haçlıların Anadoluya girişi
- 1099: Kudüs'ün haçlılar tarafından alınışı
12`nci yüzyıl[değiştir]
- 1122: Tüm Peçenek halkının Kıpçaklar tarafından katledilmesi
- 1130-1135: Moğol Hitayların Tunguz Curcenler (Jin) tarafından batıya doğru kaçırılmaları ve Hitayların Orta Asya'da Kara Hıtay'ı kurmaları.
- 1150: Gaznelilerin Gurlular tarafından ortadan kaldırılmaları.
- 1157: Büyük Selçukluların sonu
- 1176: Miryakefalon Savaşı: Bizanslıların Selçuklular tarafından bozguna uğratılmaları.
- 1187: Gazneliler İmparatorluğunun sonu.
13`ncü yüzyıl[değiştir]
- 1200-1220: Harezm İmparatorluğunun altın çağı.
- 1206: Cengiz Han'in Büyük Han ilan edilişi
- 1206-1209: Delhi Sultanlığı'nın kuruluşu
- 1211: Karahıtay Kağanlığının Moğollar tarafından ortadan kaldırılması
- 1223: Doğu Avrupa'ya Moğol akınları
- 1230-1231: Otrar Faciası: Moğollar gönderdikleri elçileri kılıçtan geçiren Harezmlere katliam yapıp İranı ele geçiriyorlar.
- 1230: Yassı Çemen Savaşı: Harezmşahlar / Anadolu Selçuklu - Eyyubi ittifakı arasında savaş.
- 1241-1242: Moğolların Polonya, Macaristan, Avusturya ve Adriyatik'e gelişi
- 1243: Kösedağ Savaşı: Anadolu Selçukları ve Moğol İmparatorluğu arasında savaş.
- 1250: Memlûk Devleti Kahire'de iktidarı ele geçiriyor ve Mekke Türk hakimiyetine giriyor
- 1255-1260: Moğollar Viyana, Yun-nan, Tonkin, Suriye ve Rusya'da
- 1290-1320: Delhi Halaci Hanedanlığı
- 1299: Osmanlı İmparatorluğu'nun doğuşu
.
14`ncü yüzyıl[değiştir]
Çağatay Hanlığı 1350 yılından itibaren tamamen Türkleşmiş oluyor.
- 1320-1424: Delhi'de Tuğluk Hanedanlığı
- 1346: Osmanlıların Avrupaya geçişi
- 1361: Edirne'nin Osmanlılar tarafından alınışı
- 1370: Timur'un iktidarı ele alması
- 1382: Toktamış'ın Altın Ordu'nun başına geçmesi ve Moskovayı ateşe vermesi
- 1389: Kosova: Osmanlıların Balkanlar'da egemenlik sağlaması
- 1389-1403: I. Bayezid hükümdarlığı
- 1398: Timur'un Hindistan seferi
15`nci yüzyıl[değiştir]
- 1402: Ankara Savaşı: Timur ile I. Bayezid arasında
- 1405: Timur'un ölümü
- 1405-1447: Şahruh'un Herat'a gelişi
- 1406: Akkoyunlular ile Karakoyunluların tekrar tarih sahnesine çıkışı
- 1412-1460: Ebu'l Hayr'ın Özbek gücünü kuruşu.
- 1414-1517: İranileşmiş Türk Hanedanlığı Delhi Seyyidleri.
- 1430: Kırım Hanlığı'nın kuruluşu
- 1445: Kazan Hanlığı'nın kuruluşu
- 1447-1449: Uluğ Bey
- 1453: Fatih Sultan Mehmed'in İstanbul'u fethi
- 1453-1504: Akkoyunlu devleti'nin altın çağı.
- 1462-1505: Astrahan Hanlığı'nın kuruluşu
- 1473: Hüseyin Baykara: Timur Rönesansı
Yeni Çağ[değiştir]
16`ncı yüzyıl[değiştir]
- 1500: Muhammed Şeybani ve Maveraünnehir'de Özbekler
- 1502: Altın Ordu Devleti'nin sonu
- 1502: İsmail'in İran'da Safevi Hanedanlığını kurması
- 1510: Muhammed Şeybani'nin İsmail tarafından mağlup edilmesi
- 1512-1520: I. Selim
- 1516: Osmanlıların Cezayir'e ayak basması
- 1516-1517: Suriye ve Mısır'ın Osmanlılar tarafından fethi
- 1520-1566: "Muhteşem Süleyman" (Kanuni) dönemi
- 1525: Babür Şah Hindistan'da
- 1534: Osmanlıların Tunus'a girişi
- 1551: Osmanlıların Trablusgarp'a gelişi
- 1552: Kazan'ın Ruslar tarafından alınışı
- 1555: Astrahan'ın Ruslar tarafından alınışı
- 1557: Nogay Hanlığı'nın Ruslar tarafından ilhakı
- 1556-1605: Ekber Hindistan İmparatoru
- 1571: İnebahtı Savaşı: Osmanlılar ile birleşmiş hıristiyan Orduları arasında dünya tarihinin en büyük deniz savaşı.
- 1571: Kırım Hanı'nın Moskovayı yakması.
- 1572: Kasım Hanlığı'nın Ruslar tarafından yıkılması
- 1584: Sibiryalıların Kozakları mağlup etmesi
17`nci yüzyıl[değiştir]
- 1600: Sibir Hanlığının mağlup edilmesi.
- 1606: Osmanlı İmparatorluğunun zirveye ulaşmasını simgeleyen Zitvatorok Antlaşması.
- 1615-1650: Kırgızların Ruslara karşı mücadelesi.
- 1628-1658: Hindistan imparatoru Şah Cihan.
- 1630: Rusların Yakut topraklarına girişi
- 1658-1707: Hindistan imparatoru Evrengzeb.
- 1683: Viyana'nın Osmanlılar tarafından kuşatılması.
- 1699: Karlofça Antlaşması. Osmanlıların gerilemeye başlaması.
18`nci yüzyıl[değiştir]
- 1705: Tunus'un bağımsızlığını kazanması
- 1713: Kazaklar üzerinde Rus himayesi
- 1717-1730: Osmanlıların Lâle Devri
- 1736-1747: Nadir Şah akını
- 1742-1775: Rusya'da Pugaçev Savaşı (Tatar ayaklanması)
- 1757: Sincan'ın (Doğu Türkistan) Çin tarafından ilhakı.
- 1782: Yakut ülkesinin Ruslar tarafından ilhakı.
- 1783: Kırım'ın Ruslar tarafından ilhakı.
- 1794: İran'da Kacar Hanedanlığı'nın bir Türk tarafından kuruluşu.
- 1798-1799: Napoleon Bonaparte'ın Mısır seferi. Türk-Fransız mücadelesi.
19`ncu yüzyıl[değiştir]
- 1839: Tanzimat Fermanı
- 1866: Buhara'nın Rus vasalı olması
- 1869: Süveyş Kanalı'nın açılması
- 1873: Hive'nin Ruslar tarafından ilhakı
- 1876: Hokand Hanlığı'ın Ruslar tarafından ilhakı
- 1876: İlk Türk anayasası
- 1878: Ayastefanos Antlaşması: Sırbistan, Karadağ, Romanya ve Bulgaristan'ın bağımsızlıklarını kazanması.
- 1881:Gazi Mareşal Mustafa Kemal Paşa'nın doğumu.
- 1882: Mısır'ın İngiltere tarafından işgali
20`nci yüzyıl[değiştir]
- 1905: Cedidcilik hareketlerinin başlaması.
- 1910-1920: Kazakların ve Kırgızların Alaş Orda Hükümeti
- 1911-1912: Trablusgarp'ın İtalya tarafından işgali
- 1912: Balkan savaşları
- 1915-1916: Çanakkale Savaşı
- 1915-1918: Ermenilerin,Türklere karşı katliamları
- 1917: Türkistan'ın özerkliğini ilan etmesi
- 1918: Türkiye ile İtilaf Devletleri arasında Mondros Mütarekesiimzalandı.
- 1919-1922: Kurtuluş Savaşı gerçekleşti.
- 1919-1928: Sovyetlere karşı Basmacı mücadelesi
- 1921-1944: Tannu Tuva Halk Cumhuriyeti
- 1922: Türklerin Yunanlara karşı zaferi.
- 1923: Cumhuriyet'in ilan edilmesi
- 1932-1934: Çin'de Uygurların Doğu Türkistan İslâm Cumhuriyeti
- 1938: Mustafa Kemal Paşa'nın vefatı.
- 1944: Rus ordusunun yardımı ile kısa ömürlü bir Doğu Türkistan Cumhuriyeti ilan edilmesi.
- 1955: Sincan Uygur Özerk Bölgesi: Sincan'ın (Doğu Türkistan'ın) özerk bölge ilan edilmesi
- 1971: Avrupalıların Orta Asya'dan çekilmeye başlaması
- 1974: Türkiye'nin Kıbrıs çıkartması
- 1983: Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti'nin bağımsızlığını ilan etmesi.
- 1988: Azeri-Ermeni ihtilafının başlaması
- 1990: Sovyetlerin Bakü baskını
- 1991: SSCB'nin dağılması. BDT'nin ortaya çıkması.
- 1992: BDT Türk Cumhuriyetlerinin BM'ye kabülü:
- 1992: 30 Ekim 1992'de Ankara'da ilk Türk Dili Konuşan Ülkeler Zirvesi'nin yapılması.
- 1993: Azerbaycan'ın bir kısmının Ermeniler tarafından işgali.
- 1993: 1993 yılında, Türk Dili Konuşan Ülkelerin kültür ve sanat alanlarında işbirliğini sağlayan Türk Kültür ve Sanatları Ortak Yönetimi'nin Almatı'da kurulması.
- 1993: Kültürel, ekonomik ve siyasi nitelikte bir forum olan ve tüm Türk devlet ve toplulukları ile akraba toplulukların katıldığı ilk Türk Kurultayı'nın yapılması.